Zakaz handlu w niedzielę od 1 marca 2018 r. – praktyczne problemy

Ograniczenie handlu w niedzielę i święta jest uregulowane w odrębnej ustawie, co oznacza, że zasady w niej zapisane mają pierwszeństwo przed regulacjami zarówno Kodeksu pracy, jak i innych ustaw (w tym także Kodeksu cywilnego), zgodnie z podstawową zasadą wykładni: lex specialis derogat legi generali (ustawa szczególna uchyla ogólną). Ustawa bowiem nie dotyczy wyłącznie pracowników, o czym niżej.

Zmiany dotknęły także Kodeks pracy, ale są one jednie fragmentaryczne – wykreślono bowiem przepis art. 151^9a kp, ustanawiający wcześniejszy zakaz handlu w święta, zamiast niego wprowadzono art. 151^9b kp, który bezpośrednio odwołuje się do przepisów UOHN. Pozostałe zmiany są jedynie konsekwencją wykreślenia wspomnianego przepisu.

Przepisy UOHN zawierają własne definicje placówki handlowej i handlu. Jest to o tyle istotne, że mamy do czynienia z legalnymi określeniami tych pojęć, które muszą być stosowane przy ustalaniu czasu pracy zatrudnionych w tego typu jednostkach.

Definicja placówki handlowej obejmuje – jak to określono – obiekty w których (art. 3 pkt 1 UOHN):

• prowadzony jest handel oraz

• wykonywane są czynności związane z handlem.

Ustawa wymienia dalej rodzaje placówek handlowych którymi są:

• sklepy,

• stoiska,

• stragany,

• hurtownie,

• składy węgla,

• składy materiałów budowlanych,

• domy towarowe,

• domy wysyłkowe,

• biura zbytu

jeżeli praca w nich jest wykonywana przez pracowników lub zatrudnionych.

Wyliczenie to jest przykładowe, toteż istotnym elementem jest handel, jako określony zespół czynności, proces, zdefiniowany w art. 3 pkt 2 UOHN jako proces sprzedaży polegający na wymianie towaru lub wyrobu na środki pieniężne.

Zgodnie z art. 5  UOHN w niedziele i święta w placówkach handlowych co do zasady zakazany jest handel oraz wykonywanie czynności związanych z handlem. Należy jednak zwrócić uwagę na określenie „placówka handlowa” oraz definicję handlu. Zakaz dotyczyć ma handlu i czynności związanych z handlem prowadzonych w placówkach handlowych – obiektach wymienionych w art. 3 pkt 1 UOHN. To zarazem oznacza, że handel „niestacjonarny”, prowadzony poza placówkami handlowymi – np. handel obnośny czy obwoźny (np. handel naręczny, wykonywany bezpośrednio u klientów) nie może doznawać tego typu ograniczeń. Nie jest on bowiem prowadzony w placówkach handlowych.

Nie oznacza to jednak, że w każdym wypadku handlu obwoźnego taki zakaz będzie obowiązywał.

Warto zauważyć też, że handel zdefiniowany jest jako proces wymiany towaru lub wyrobu na pieniądz. Tym samym zakaz handlu nie może obejmować czynności określanych w ekonomii jako barter, czyli wymiana towaru (wyrobu) za towar (wyrób), a więc czynności określonych w przepisach Kodeksu cywilnego jako umowa zamiany (art. 603 i nast. kc), na mocy której każda ze stron zobowiązuje się przenieść na drugą stronę własność rzeczy w zamian za zobowiązanie się do przeniesienia własności innej rzeczy. Zauważyć należy, że taka wymiana (zamiana) barterowa nie jest w ogóle kwalifikowana jako sprzedaż, także w rozumieniu przepisów prawa cywilnego.

Niezależnie od powyższego zakaz handlu niedzielnego doznaje wyjątków, oznaczonych w art. 6 ust. 1 UOHN. Wskazane tam jednostki i placówki handlowe, funkcjonujące w określonych miejscach lub działające w określonych branżach, albo których przeważająca działalność (rozumiana jako rodzaj przeważającej działalności wskazany we wniosku o wpis do krajowego rejestru urzędowego podmiotów gospodarki narodowej, o którym mowa w przepisach o statystyce publicznej tj. rejestru REGON) polega na handlu określonymi ustawowo towarami mogą pracować w niedziele i święta bez ograniczeń określonych ustawowo. Do tych podmiotów – placówek handlowych ustawa nie będzie miała zastosowania.

Przepisy UOHN nie różnicują placówek handlowych według kryterium wielkości – np. powierzchni handlowej, liczby pracowników czy wielkości obrotów. Zakaz obowiązywać ma zarówno małe sklepy, z kilkuosobową obsadą, jak i wielkie domy towarowe – centra handlowe, super- i hipermarkety w równym stopniu.

Zniesienie zakazu dotyczy ściśle wymienionych w ustawie placówek branżowych, gdzie czynności handlowe mogą być prowadzone przez cały tydzień. Najczęstszym przykładem mogą być tu spotykane wszędzie placówki takie jak:

• stacje benzynowe (stacje paliw płynnych),

• piekarnie, cukiernie i lodziarnie,

• kwiaciarnie,

• apteki i punkty apteczne.

Powyżej wymienione placówki prowadzą działalność w określonym zakresie – są one zresztą odrębnie klasyfikowane w Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD), zawartej w załączniku do rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD) z dnia 24 grudnia 2007 r. (Dz.U. nr 251, poz. 1885).

Przykładowo – kwiaciarnie są przedsiębiorstwami kwalifikowanymi jako działalność oznaczona kodem PKD: 46.22.Z - Sprzedaż hurtowa kwiatów i roślin, lub 47.76.Z - Sprzedaż detaliczna kwiatów, roślin, nasion, nawozów, żywych zwierząt domowych, karmy dla zwierząt domowych prowadzona w wyspecjalizowanych sklepach. Z kolei piekarnie oznaczone są kodem PKD 10.71.Z – Produkcja pieczywa; produkcja świeżych wyrobów ciastkarskich i ciastek. Cukiernie i lodziarnie oraz sklepy prowadzone przy piekarniach mają kod 47.24.Z – Sprzedaż detaliczna pieczywa, ciast, wyrobów ciastkarskich i cukierniczych prowadzona w wyspecjalizowanych sklepach.

Jeżeli więc placówka jest oznaczona którymś z powyższych kodów dla potrzeb statystycznych i rejestracyjnych działalności gospodarczej, to wówczas może być otwarta także w niedziele i święta. Jednakże przeważający zakres tej działalności powinien obejmować właśnie wyspecjalizowaną działalność.

Analogiczna sytuacja może dotyczyć stacji benzynowych, o ile handel pozostałymi artykułami – czy to spożywczymi, czy też przemysłowymi (np. częściami i akcesoriami samochodowymi, oraz rozmaitymi materiałami eksploatacyjnymi pojazdów typu oleje, płyny, smary itp.) będzie ściśle powiązany z funkcjonującą stacją paliw oraz główną działalnością będzie działalność oznaczona kodem PKD 47.30.Z – Sprzedaż detaliczna paliw do pojazdów silnikowych na stacjach paliw.

Przepisy UOHN wprowadzają także dwa bardzo ważne wyjątki, które umożliwiają pracę niedzielną handlowcom i osobom związanym z handlem. Wyjątek ten dotyczy:

• sklepów internetowych i handlu na platformach internetowych,

• handlu towarami z automatów.

Podobna sytuacja dotyczy handlu zautomatyzowanego, przy czym tu możliwość pracy w niedziele i święta dotyczy raczej dostawców towarów do automatów i serwisantów, a także inkasentów i konwojentów, pobierających z automatów gotówkę.

Przepisy UOHN zawierają nie tylko zakaz wykonywania czynności stricte handlowych czyli realizacji sprzedaży. Ograniczenie handlu w niedzielę obejmuje także wykonywanie czynności związanych z handlem. Tu ustawa również definiuje tego typu czynności jako:

• wykonywanie w placówce handlowej czynności bezpośrednio związanych z handlem przez pracownika lub zatrudnionego, a także

• wykonywanie w takiej placówce przez pracownika lub zatrudnionego czynności związanych z magazynowaniem towarów lub ich inwentaryzacją (art. 3 pkt 3 UOHN).

To oznacza w praktyce, że zakaz nie może obejmować wyłącznie zatrudnionych sprzedawców czy kasjerów, ale wszystkie osoby, które wykonują prace w placówce handlowej.

Zakaz pracy w niedziele obejmować będzie zatem np.: magazynierów, kierowników zmian sprzedawców lub sekcji kas, kierowników i pracowników działów w dużych placówkach handlowych (supermarketach i hipermarketach), zatrudnionych przy obsłudze klienta (np. obsłudze sprzedaży ratalnej, reklamacjach, wymianie zakupionych towarów).

Kontrowersje dotyczą niektórych pracowników, zatrudnionych w placówkach handlowych, ale przy działalności niezwiązanej bezpośrednio z handlem lub czynnościami wskazanymi wyżej. Chodzi tu głównie o pracowników ochrony, osoby pracujące przy monitoringu, konwojentów przewożących gotówkę lub wartościowy towar itp. Wydaje się, że ten rodzaj pracy – choć związany z działalnością placówki handlowej – nie ma jednak bezpośredniego związku z handlem jako takim, gdyż inne są zadania tych osób (nie handel ale ochrona mienia i osób lub przewóz mienia). Tym samym należy uznać, że np. pracownicy ochrony będą mogli nadal pracować w placówkach handlowych, mimo ich formalnego zamknięcia. Mają oni bowiem strzec mienia placówki, a nie zajmować się działalnością okołohandlową.

Należy przy tym zwrócić uwagę na określenie miejsca prowadzenia czynności związanych z handlem – jest nią placówka handlowa. Tym samym wszelkie czynności związane z rozliczeniami rachunkowymi – księgami handlowymi, rejestrami magazynowymi, czy rozliczeniami podatków i składek na ubezpieczenia społeczne jeżeli nie będą prowadzone bezpośrednio na miejscu w placówce handlowej, nie podlegają zakazowi pracy niedzielnej.

Dochodzimy wreszcie do zasadniczego problemu – kogo personalnie dotyczy ustawowy zakaz pracy w niedziele i święta w handlu. Oczywistą odpowiedzią jest, że zakaz adresowany jest głównie do pracowników, czyli osób zatrudnionych na podstawie umów o pracę. Te osoby w pełni korzystają ze wspomnianych ograniczeń i nie mogą być zatrudniane w niedzielę w placówkach handlowych, które zakaz obejmuje. Warto jednak zwrócić uwagę na konstrukcję zakazu: ustawa stwierdza wyraźnie, że niedziele i święta w placówkach handlowych handel oraz wykonywanie czynności związanych z handlem są zakazane. Ta ogólna zasada oznacza w praktyce brak możliwości uruchomienia działalności handlowej niezależnie od podstawy zatrudnienia. Tym samym nie będzie możliwe nakazanie wykonywania czynności handlowych jakiejkolwiek osobie zatrudnionej przez właściciela placówki handlowej.

Koresponduje z tą zasadą wyrażony zakaz powierzania pracy w handlu i przy czynnościach związanych z handlem tak pracownikom, jak i zatrudnionym. Pod pojęciem zatrudnionego rozumie natomiast ustawa osobę fizyczną, wykonującą w placówce handlowej pracę na podstawie:

• umów prawa cywilnego,

• skierowania do wykonywania w placówce handlowej pracy tymczasowej na podstawie umowy prawa cywilnego, zgodnie z przepisami o zatrudnianiu pracowników tymczasowych.

Konstrukcja zakazu – gdyby nie szczególny wyjątek, o czym niżej – spowodowałaby w konsekwencji niemożność wykonywania działalności handlowej nawet osobiście przez właścicieli sklepów – osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą, czy też wspólników spółek osobowych prawa handlowego, wykonujących w ramach swojej działalności także prace bezpośrednio przy handlu. Jednak ustawa umożliwia, ale też w drodze wyjątku, prowadzenie czynności handlowych przez właściciela. Stanowi o tym art. 3 ust. 1 pkt 26 UOHN, zgodnie z którym zakaz handlu niedzielnego nie będzie obowiązywał także w placówkach handlowych, w których handel jest prowadzony przez przedsiębiorcę będącego osobą fizyczną wyłącznie osobiście.

Konstrukcja przepisu wskazuje na ścisłe ograniczenie kręgu osób handlujących wyłącznie do przedsiębiorcy osoby fizycznej, co oznacza, że nie będzie możliwe wykonywanie pracy niedzielnej w placówce handlowej przez osoby współpracujące przy prowadzeniu działalności gospodarczej. Nie są to bowiem przedsiębiorcy, ale osoby współpracujące. Zgodnie zaś z art. 8 ust. 11 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych za osobę współpracującą z osobami prowadzącymi pozarolniczą działalność uważa się małżonka, dzieci własne, dzieci drugiego małżonka i dzieci przysposobione, rodziców, macochę i ojczyma oraz osoby przysposabiające, jeżeli pozostają z nimi we wspólnym gospodarstwie domowym i współpracują przy prowadzeniu tej działalności.

Inaczej sytuacja wygląda, gdy mamy do czynienia z placówką handlową prowadzoną w formie spółki. Jeżeli wspólnicy są zarejestrowani jako odrębni przedsiębiorcy (a taka sytuacja z reguły występuje w spółkach cywilnych i spółkach jawnych), wówczas każdy ze wspólników, jako odrębny przedsiębiorca będzie mógł „stanąć za kasą”.

Jednak już w przypadku większych spółek prawa handlowego, zwłaszcza spółek kapitałowych, gdzie udziałowiec lub akcjonariusz mogą być zatrudniani przez spółki jako osoby prawne na podstawie umów cywilnoprawnych lub umów o pracę, zakaz handlu niedzielnego będzie obowiązywał. Wspólnik zatrudniony przez swoją spółkę na mocy umowy cywilnoprawnej lub umowy o pracę nie będzie mógł wykonywać handlu w niedzielę. Nie jest on bowiem przedsiębiorcą ale pracownikiem lub zatrudnionym w rozumieniu UOHN.